Hilmi DULKADİR

Kilimin yıldızlı birinci panosu

Erzurum’dan Kars’a uzanan karayolunun Tuzluca-Sarıkamış yol kavşağından güneye doğru stabilize  bir yol ayrılır. Bu yol kıvrıla kıvrıla yükselir ve bir tepeye ulaşır. Aşağıya dönüp baktığınızda, yeşillikler içinde bir kasaba görürsünüz. Bu kasaba, bir zamanların Karakurt Bucağıdır.
Karakurt Kasabası'nın Millî Mücadele ve ondan sonra Cumhuriyetin ilk yıllarında efsane bir adamı vardır, hikâyesini anlatırlar. Bu gerçek efsanenin kahramanı Karakurt Bucağı Müdürü Halil Bey'dir. Halil Bey, Kurtuluş Savaşı yıllarında çevre köylerden, yiyecek ve giyecek toplayarak orduya gönderen, ayrıca her köyden 2-3 çocuk toplayarak bucakta açtığı yatılı okulda okutan aydın bir idarecidir. Bu yüzden çevrede çok sevilmiş ve sayılmıştır. 1924 yılının 4 Ekim günü Atatürk, eşi Lâtife Hanım'la birlikte Sarıkamış'a gelmiş ve coşkun gösterilerle karşılanmıştır. Karşılayıcılar arasında Karakurt Bucak Müdürü Halil Bey ve açtığı okulun öğrencileri de vardır. Atatürk, ellerinde bayrakları ve flamalarıyla karşılamaya gelen öğrencilerin önünden geçerken durmuş, çocuklarla ilgilenmiştir. Bu sırada Kolordu Komutanı Sait Paşa:
— Paşam, bu öğrencileri Halil Bey kendi imkânları ile yetiştirdi diyerek Halil Bey'i takdim etmiştir. Atatürk Halil Bey'in elini sıkmış:
— Halil Bey çok teşekkür ederim. Memleketimiz ilim ve irfanla yükselecektir. Çetin savaşlar geçirdik. Milletimiz fakir ve zaruret içindedir. Sizin gibi fedakâr maarifseverleri tanıdıkça memnun oluyorum. Akşam garnizonda görüşelim, demiştir.
O akşam, Sarıkamış Askeri Garnizonunda düzenlenen temsili şereflendiren Atatürk, Halil Bey'i yanına oturtmuş, onu Ankara'ya davet etmiştir.
Atatürk'ün Sarıkamış'tan ayrılışından bir süre sonra Halil Bey'in açtığı okulun Millî Eğitim Bakanlığı okulları arasına alındığı bildirilmiştir.
Halil Bey memnundur. Ankara'ya gidecek, Gazi Paşa'ya şükranlarını arz edecektir. Gitmeden önce yörenin meşhur kilimlerinden birini Atatürk'e armağan etmeyi düşünmüştür. Kilimin üzerine Atatürk’ün bir resmi ile Türk bayrağını dokutturmak istemektedir. Bunun için bir kompozisyon hazırlatmış ve kilimi çevredeki en usta dokuyucu Karapınar köylü Zennure Kadın’a sipariş etmiştir.
Aylar sonra kilim dokunmuştur. Halil Bey, Karakurt’tan yola çıkmış ,bir akşam karanlığında Sarıkamış’a kavuşamadan eşkıya yolunu kesmiş, Halil Bey öldürülmüş, kilim de alınıp götürülmüştür. Bu kilim şimdi nerede, kimlerin elinde, bugüne kadar bir ipucu bulunamamış, Hali Bey’in efsaneleşen hikâyesi de yıllar yılı anlatılmıştır.
Bugün kilimi dokuyan Zennure Kadın’ın köyünde Rıza Karakurt’un elinde 220×120 cm. boyutunda bir kilim daha vardır. Bu kilim de Zennure Kadın’ın tezgâhından çıkmıştır. Kilim, dokunuş tekniği, renkleri, desenleri ve üzerindeki kûfi yazıları ile gerçek bir sanat eseridir.

KİLİMİN ÖZELLİKLERİ

Yıldızlı ikinci pano

Kilim, “Bardız” tekniğiyle dokunmuştur. Atkısı ve çözgüsü sık kirkitlendiği için sık ve düzgün bir görünüm kazanmış, atkıların döndürüldüğü yerlerdeki delikler, kaybolacak kadar küçülmüştür.
Üç sıra bordürü (kenar suyu) vardır. Üçü de köşeler boyunca değişikliğe uğratılmadan devam etmiştir. Birinci bordürde bitki filizi üzerine kırmızı-beyaz yapraklar sıralanmıştır. İkinci bordürde yer yer kûfi yazılar görülmektedir. Aşağıda okunuşu göstereceğimiz bu yazıların arası, rozetlerle doldurulmuştur. Üçüncü bordürde armut motifleri yer alır.
Kilimin kırmızı zeminini ince çizgilerle belirlenmiş baklava dilimleri doldurmaktadır. Her dilimin içi yıldızlarla dolguludur. Yıldızların uzun kenarları giderek küçülmüş, böylece zemin altıgen bir görünüm kazanmıştır. Köşelerde meydana gelen üçgenlerin içinde bordo bir zemin üzerinde saksı, çiçeği ve karanfiller görülür. Kenarlardan birindeki üçgenlerin içine birer Türk Bayrağı resmi yerleştirilmiştir.
Kilimin tam ortasında dikdörtgen bir kitabe var. Kitabenin üst ve altında altı köşeli iki yıldız yer alır. Yıldızların köşeleri ayrı renklerde yazı ve zeminden dolayı belirgin bir hale getirilmiş; ortada kalan yazılı kısım, kırmızı zemin muhafaza ederek altıgen bir şekil almıştır.
Sağdaki yıldızın kısa kenara bakan köşesi ay içindeki yıldız şekliyle taçlanmıştır. Hemen üstünde sapı da konmuş içi yazılı iki flama yer almıştır. Tam ters istikamette flamalar bu defa Türk Bayrağı olmuş ve ayla içindeki yıldıza bakacak şekilde yerleştirilmiştir.

Kilimin göbeğindeki pano

Kars Kiliminin genel görünüşü

 KİLİMİN YAZILARI
Kilimin yukarıdan aşağıya doğru,şekilde gösterilen rakamlara göre, kufi üslupla yazıları şöyledir:
1-Bir Hatıra
2-Manende-i şecer nabit olur sabit olanlar
3-Yaşasın-Türkler
4-El-Gazi Sultan Reşad Hazretleri
5-Sadrazam-Talat Paşa-Hazretleri
6-Harbiye Nazırı-Enver Paşa-Hazretleri
7-Kafkas Kumandanı-Vehib Paşa-Hazretleri
8-3 Mart-334 sene (3 Mart 1918)
9-Arabistan kumandanı-Cemal Paşa-Hazretleri
10-Brestlitevsk sulh müzakeresi-Ruslar’ın tardı-şubat-şerefli sul akdi/Kars-Batum’un ilhakı
11-Yine çıkdı asumane nam-u şanı Türkler’in
     Titreme düşdü lerze can evine düşmanın
      Kılıcımız Oğuz ile yetişendir (?) murada
      Binler yaşasın sevgili hakanı Türkler’in
      Vatanın uzvı mübarek Kars, Batum
     El uzatub maderine kılmakta hücum
     Kahramanlar yolu açıldı
     Türkistan’a gidelim
     Yaşasın Şeci ordu merdaneleri Türkler’in
     Bugün güzel bayram icre alem-i islamiyan
     Terennümde ruhlarımız
     Millet oldu kamyab
     Düşman melül cümle dostar şamdan
     Yaşasın muhterem vüzerası,vükelası Türkler’in
12-Hücum ordusu kahraman kumandanları Enver Paşa-Hazretlerinin-Sarıkamış’ta-Rus ordusunu mahvedmesi ve Kars demiryolunun tahribi-Kanun evvel (1330 sene) (1914)
13-Hakkı Paşa
14-(Ali) İhsan Paşa
15-Yusuf Paşa
16-Kerim Paşa
17-Ruslar’ın Kötek’ten hududu geçmesi Teşrin-i evvel 1330 (Ekim 1914)
18-Muzaffer ordunun Köprü Köyü’nde Ruslar’ı küllüyetli telef ederek münhezimen tardeylemesi. Teşrin-i sani sene 1330 (Kasım 1914)
19-14 Teşrin-i evvel 1330 (14 Ekim 1914)
20-Odesa’nın topa tutulması.Sene 1330 (1914)
21-Avrupa devletlerinin ilan-ı harbi.1 Temmuz 1330 (1 Temmuz 1914)
22-Osmanlı devletinin seferberlik ilanı.3 Temmuz sene 1330 (3 Temmuz 1914)
23-Uhud-ı atikanın tamamen ilgası.Eylül sene 1330 (Eylül 1914)
 

(Sözlük :Şecer: ağaç,
Manend: eş, benzer
Nabit: yerden biten,
Şeci:yürekli,cesur
Merdane: mertçe,erkekçe
Kamyab: mutlu,Melul:bezgin
Şadman: sevinçli.Vüzere:vezirler.Vükela:bakanlar
Münhezimen: bozguna uğrayarak.
Uhud-ı Atika eski antlaşmalar)

Sonuç

Görüldüğü gibi, kilim üzerindeki yazılar, Birinci Dünya Savaşı başlarında (1914), Ruslar’ın işgali altında bulunan Kars’ın, Sarıkamış’ın Osmanlı Ordusu tarafından kurtarılması ile Brestlitevsk Barış Antlaşması ve Rus işgalinin tamamen sona ermesini (3 Mart 1918), bu dönemin ünlü komutanlarını da anarak bir şiir ile bu zaferi anıtlaştırmaktadır. Kilimin, Birinci Dünya Savaşı’ndan hemen sonra, Karslıların bir şükran sembolü olarak Enver Paşa için dokutulduğu ne var ki, bu değerli hediyenin bilinen siyasi olaylar içinde yerine ulaştırılamadığı sanılmaktadır.
Yalnız tarihi belge olarak değil, dokunuş tekniği, desenleri ve yazı üslubu ile bir sanat şaheseri olan bu kilimi, ilk defa tanıtmanın mutluluğunu yaşıyorum. Kilim üzerindeki yazıları okumamıza yardım eden Sayın Prof. Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu’na ayrıca teşekkür ederim.

Bu yazı, ilk defa, Türkiye İş Bankası Kültür Sanat Dergisinin 1.yıl, 3. sayı, 3 Ağustos 1989 tarih ve 47. sayfasında yayınlanmıştır.